Neubau

Czyli zabudowa z okresu międzywojennego

Projektanci Giszowca, Emil i Georg Zillmannowie, do jego rozplanowania posłużyli się siatką kwadratów o szerokości 130x130m (8 kolumn, 6 rzędów). Na mapach łatwo zauważyć, że południowo-zachodni róg osiedla pozostał niezabudowany, prawdopodobnie ze względu na nieustabilizowany teren i przechodzące tamtędy dawne sztolnie pola górniczego „Jakub”. Z myślą o dalszej rozbudowie, pozostawiono jednak pas terenu o szerokości 130 metrów po wschodniej stronie osiedla, ograniczony istniejącą już wcześniej drogą leśną.

Do planów rozbudowy powrócono po pierwszej wojnie światowej, gdy w związku z dobrą koniunkturą gospodarczą zaistniała potrzeba pozyskania nowych pracowników do kopalni „Giesche”. Przedłużając ulice Agathestraße i Bergtalstraße w kierunku wschodnim, podzielono obszar rezerwowy na trzy bloki zabudowy. Nie planowano jednak kontynuować założeń Uthemanna. Zdecydował rachunek ekonomiczny – zamiast pojedynczych domów z dużymi ogrodami postanowiono na gęstszą zabudowę szeregową, przypominającą w swoich założeniach sąsiedni Nikiszowiec, tj. w blokach okalających centralne place. Zabudowa składała się w większości z domów szeregowych, ale część założenia stanowiły też wolnostojące domy wielorodzinne. Od strony wewnętrznej do wszystkich budynków przylegały zabudowania gospodarcze z chlewikami. Mieszkańcom udostępniono też bardzo niewielkie ogródki. W przeciwieństwie do Nikiszowca, budynki miały spadziste dachy i nawiązywały swoją architekturą do pozostałej części osiedla. Nie zdecydowano się jednak na zatrudnienie Zillmannów. Projekty nowych budynków sygnowało Baubüro der Gieschegrube (Biuro Budowlane kopalni „Giesche”).

Fragment mapy z 1943 roku.
z zasobów AP Katowice

Koncesje budowlane uzyskano w latach 1920, 1921 i 1924. Warto nadmienić, że na początku lat 20. na obszarze planowanej zabudowy powstała odnoga linii wąskotorowej, prowadząca do szybu wschodniego i cegielni. Kolej wąskotorowa przecinała więc linię nowych zabudowań na osi północ-południe. Mieszkańcy Giszowca szybko ochrzcili najmłodszą część osiedla mianem Neubau (niem. nowa zabudowa). Nazwa ta, w spolszczonej wersji nojbał, funkcjonuje do dziś, mimo że te „nowe budynki” dobiegają już swym wiekiem do „setki”. Rozbudowa osiedla skutkowała naturalnie wzrostem liczby mieszkańców. W 1936 roku Giszowiec zamieszkiwały już 5463 osoby.

Blok III (środkowy) pozostawiono jako rezerwowy, bez zabudowy. W samym jego środku usytuowano jednak duży, trzypiętrowy obiekt mieszkalno-handlowo-usługowy. Według zachowanych w archiwum kopalnianym planów gmach miał być symetryczny, jednak południowego skrzydła nigdy nie wybudowano. Na piętrach urządzono mieszkania, a na parterze znalazły się lokale usługowe, między innymi „Skład Towarów Kolonialnych” Mandrysza. W późniejszych latach za budynkiem konsumu powstały jeszcze pojedyncze zabudowania gospodarcze. Po drugiej wojnie światowej, w prawej części budynku swój zakład fryzjerski otworzył Ludwik Lubowiecki. Przez długie lata zakład stanowił ważny punkt na mapie giszowca, będąc nie tylko lokalem usługowym, ale z czasem przekształcając się w małą galerię sztuki, gromadzącą kolekcję malarstwa Ewalda Gawlika. Zakład-galeria funkcjonował do 2016 roku. Później miasto wykwaterowało wszystkich najemców i lokatorów konsumu, a sam budynek oczekuje obecnie na remont i nową funkcję.

Projekt z czerwca 1923, zatytułowany „Poszerzenie kolonii Giszowiec - Blok 3 - Budynek domu towarowego”.
Okazuje się, że budynek miał być symetryczny, jednak ostatecznie prawe skrzydło nigdy nie powstało.
z archiwum KWK „Wieczorek”

Na początku lat 50 kopalnia „Wieczorek” postanowiła wypełnić wolną przestrzeń rezerwowego bloku III. Tym razem zdecydowano się jednak na luźniejszą zabudowę w postaci jednakowych domów dwurodzinnych, otoczonych ogródkami. W podobnym czasie powstał również rząd 13 ceglanych budynków po wschodniej stronie ulicy Kosmicznej.

Niestety, już w latach 70. stara część tzw. Neubau została przeznaczona do wyburzenia w ramach projektowanej tzw. II jednostki mieszkaniowej. Do czasów współczesnych udało się zachować jedynie konsum, wschodnią pierzeję domów szeregowych wzdłuż ulicy Kosmicznej i 4 domy wielorodzinne na przedłużeniu ulicy Działkowej. Na miejscu północnej części zabudowy powstały bloki przy dzisiejszej ul. Miłej 42-58. W latach 2003-2004 zabudowę części południowej uzupełniło osiedle TBS, doskonale nawiązujące swoją formą i gabarytami do międzywojennej architektury.