Kolej wąskotorowa Balkan
Bezpłatny transport dla mieszkańców Giszowca i Nikiszowca
Kolej wąskotorowa była obecna w Giszowcu od samego początku. W latach 1907-1909, tj. w okresie największego nasilenia prac związanych z budową nowego osiedla, zainstalowano kolej polową i cztery lokomotywy doprowadzały długie pociągi wagonów-wywrotek do poszczególnych ulic, dowożąc wszelkie potrzebne materiały budowlane bezpośrednio na miejsce budowy. Szyny tej przenośnej kolei są jeszcze widoczne na fotografii poniżej.
Torowiska u zbiegu ulic Janowstraße i Zillmannstraße. Tor po prawej stronie stanowił później odnogę do kotłowni
Po zakończeniu budowy osiedla tymczasowe torowiska rozebrano i wykorzystano je następnie do utworzenia nietypowego rozwiązania komunikacyjnego łączącego Giszowiec z Szopienicami. Prywatna kolej wąskotorowa zakładów Gieschego miała pełnić przede wszystkim funkcję towarową, łącząc ze sobą huty, kopalnie i piaskownie należące do spółki (tzw. kolej łącznikowa – Verbindungsbahn). Jej trzon stanowić miała dwutorowa magistrala w osi północ-południe, niezbędna do zapewnienia dostaw węgla z kopalni Giesche do szopienickich hut. Koncesja na przewozy, nadana 25 maja 1909, uwzględniała jednak również możliwość przewozu osób. Zastosowano tor o rozstawie 785 mm, typowym dla górnośląskich kolei wąskotorowych.
Do Giszowca kolej wąskotorowa zawitała na stałe w 1913 roku. 8 listopada 1913 nastąpił oficjalny odbiór nowego odcinka, prowadzącego wzdłuż Margaretenweg (ul. Szopienickiej) od szybu Carmer (Pułaski) do stacji Giszowiec, i dalej do kotłowni przy Janowstraße (ul. Gościnnej).
Nie udało się dokładnie ustalić kiedy odbył się pierwszy kurs osobowy kolejki pasażerskiej, nazywanej powszechnie „Balkanem” lub „Balkan Ekspresem”, od nazwy słynnej w tym okresie kolei transeuropejskiej. Prawdopodobnie stało się to w 1916 roku. Wiemy, że zgody na prowadzenie ruchu pasażerskiego pomiędzy Giszowcem a Nikiszowcem udzielono 6 stycznia 1914 roku.
W późniejszych latach trasę „Balkana” wydłużono aż w okolice osiedla Wilhelmina w Szopienicach. Pociąg zatrzymywał się na następujących przystankach:
- Giszowiec
- Szyb Carmer (Pułaski)
- Szyb Nikisch (Poniatowski)
- Szyb Kaiser Wilhelm (Ligoń) i Richthofen (Wilson I)
- Szyb Albert (Wojciech)
Kolejka zatrzymywała się później jeszcze przy Osiedlu Wysockiego. Długość trasy wynosiła 3,5 km a czas jazdy trwał 18-20 minut. Balkan kursował 28 razy w dni robocze, 19 razy w niedziele i święta. W 1921 roku linię przedłużono do cegielni Giszowiec i Szybu Wschodniego. Balkan służył nie tylko do przewozu pracowników kopalni do i z pracy, ale korzystali z niego bardzo chętnie wszyscy inni mieszkańcy osiedli górniczych. Kolejka była bowiem bezpłatna, a końcowy jej odcinek znajdował się w odległości 1 km od dworca kolejowego i centrum Szopienic.
Początkowo pociągi prowadzone były trakcją parową, m. in. przez parowozy Borsiga, jednak już w 1935 r. zelektryfikowano całą linię magistralną. Po drugiej wojnie lokomotywa ciągnęła 2 lub 3 wagony, przed wojną natomiast 8 wagonów – dziennie przewożąc 8 000 do 8 500 osób.
Przewóz osobowy kolejki został zlikwidowany w 1977 roku. Ostatni kurs popularnego „Balkana” odbył się 31 grudnia 1977 roku.
Mieszkańcy często robili sobie zdjęcia z kolejką Balkan w tle.
Odrestaurowane 2 wagoniki Balkana stoją obok Dyrekcji Kopalni Wieczorek w Nikiszowcu.
Balkan na obrazie Ewalda Gawlika.
